Hij kneedt met zijn vingers in denkbeeldige klei als hij vertelt over onderzoek naar de perceptie van ouderen door jongeren in zuidelijk Afrika. En zo vertelt hij een uur lang (hij noemt het zelf ‘een college’ en geen ‘workshop’) over volgens hem onterecht vergeten onderzoek...

We doen steeds hetzelfde, op dezelfde manier. En dat is zonde.

 Honingpot voorhouden
“In veel onderzoeksinstituten heerst een monocultuur...” zegt hij aan het einde van zijn presentatie. “We doen steeds hetzelfde, op dezelfde manier. En dat is zonde.” Het is duidelijk: professor Baart –de uitvinder van de presentietheorie– wil zijn gehoor graag iets leren. Aan het begin van zijn praatje had hij het al aangekondigd: “Ik wil u graag een honingpot voorhouden. Als appetizer. Als u nou na afloopt denkt ‘ja, daar zit wat in’, dan ben ik in mijn opzet geslaagd.”
 
Fenomenologisch onderzoek
Hij laat ons in sneltreinvaart kennismaken met drie onderzoeken, eigenlijk met drie onderzoeksmethoden. De gemeenschappelijke deler is daarbij de aandacht voor het persoonlijke verhaal. Het onderzoeken ‘van binnenuit’. Niet op een patiënt met borstkanker afstappen met een vragenlijstje, maar gewoon vragen hoe het nu eigenlijk is, voor die persoon. Wat het met je doet, wat het met je zelfgevoel doet, met je gevoel van tijd, met hoe je omgaat met seks, met zwemmen, met kleding... Dit is klassiek fenomenologisch onderzoek, legt Baart uit. “Fenomenologisch onderzoek doen we in de zorg en welzijn vrij weinig. Terwijl het ontzettend rendabel is. Heel onthullend, de uitkomst van goed fenomenologisch onderzoek verandert de grondslagen van je interventies.”

 
Donorschap
Professor Baart laat ons een foto zien. Hij heeft hem uit de Volkskrant. Een grote zwarte man heeft zijn armen om een blanke man en vrouw. De man en vrouw luisteren in tranen met de stethoscoop aan de borst van de man. “Goed kijken...” zegt professor Baart. “Wat zien we hier nu precies? Een ontzettend ontroerend beeld...” Het gaat over donorschap, legt hij uit. De zwarte man heeft het hart gekregen van de overleden zoon van het luisterende echtpaar. Ze luisteren voor de eerste keer naar het hart van hun zoon dat klopt in de borst van een ander. “Dit is een aspect van donorschap waar we het in ons land bij de gesprekken over donorschap veel te weinig over hebben. Wat betekent het precies om donor te zijn? Of om een donororgaan te ontvangen?”

Wat betekent het precies om donor te zijn?

 Kijk opener
Dat kijken naar de betekenis van dit soort beelden, of het onderzoeken van het woordgebruik van ziekenhuizen als ze het over zichzelf hebben, of de taal die we gebruiken en wat dat zegt over machtsverhoudingen, dat gebeurt allemaal niet lukraak, benadrukt Baart. Het gaat aan de hand van schema’s en tabellen en ‘harde’ definities. Baart laat de schema’s over het presentatiescherm flitsen. Hij komt daarbij tot een conclusie: “Als we onderzoek doen naar goede zorg, en we kijken alleen naar de vragen die we van te voren bedenken, dan missen we een deel van het verhaal. Kijk meer van binnenuit, kijk opener, een rijker onderzoek geeft uiteindelijk meer mogelijkheden tot oplossingen.”
 
Geen luchtfietserij
Professor Baart gaat verder. Over ‘Critical Discourse Analysis’ (“CDA, maar dat zal toeval zijn”). “Hoe praten zorgbestuurders bijvoorbeeld over mensen? Hebben ze het over ‘klanten’ of over ‘patiënten’? Taalbegrippen, beelden, concepten: het zegt iets over het discours van waaruit die bestuurders naar problemen kijken. Het is ongelofelijk verhelderend en onthullend om dit onderzoek te doen...” zegt Baart, en hij haalt onderzoek aan naar hoe ziekenhuizen over zichzelf schrijven in de beleidsstukken. Onderzoek als dit, op deze manier, is geen luchtfietserij. “Niet om mezelf op de schouder te kloppen, maar ons onderzoek naar hoe ouderen en professionals over ouderdom praten –de verhalen– is uiteindelijk de grondslag geworden voor het zorgbeleid rond ouderen in Zuid-Afrika.”
 
Nieuwe inzichten
“Onderzoek op deze manier, fenomenologisch, verhalend, luisterend, is niet makkelijk...” zegt professor Baart. “Het is monnikenwerk. Niet makkelijk, maar wel rendabel. Mijn advies: neem het serieus. Door op een gestructureerde manier naar verhalen te luisteren kun je tot nieuwe en andere inzichten komen.”